Việt hay Champa?

 

Việt , là cách người trên đất nay là Việt Nam đặt âm cho các chữ Hán 越 hay 粵, được người Hán dùng để chỉ chung nhiều dân tộc phía nam Trung Quốc. Phát âm theo tiếng Quan Thoại là yuè, theo tiếng Quảng Đông là jyut. Khái niệm này được các nhà nước thời kỳ độc lập, trên khu vực tạm gọi là Đông Lào, theo mô hình Trung Hoa, sử dụng làm tên quốc gia, sau đó mới có tên là dân tộc Việt, người Việt.

Champa (Campā), hay còn gọi là Chăm, Chàm, Chiêm …là tên gọi bắt nguồn từ một từ tiếng Phạn là Campāpura, tên của một thành bang thời cổ, nằm bên bờ sông Hằng của Ấn Độ. Khái niệm này được các nhà nước, cũng trên khu vực Đông Lào, theo mô hình Ấn Độ, sử dụng làm tên quốc gia, sau đó mới có tên dân tộc Champa, người Champa.

 

Vậy thì trước khi có các tên gọi đó, sự liên hệ giữa hai dân tộc là như thế nào?

 

Một công cụ tương đối dễ hiểu và rất thường được sử dụng để tìm mối liên hệ giữa các dân tộc, là so sánh ngôn ngữ, bởi ngôn ngữ dù luôn biến đổi theo thời gian nhưng thường là một tiến trình rất dài và luôn để lại dấu vết

 

Do khuôn khổ bài viết, bảng so sánh từ vựng chỉ bao gồm mô tả con người và các hoạt động.

 

GHI ÂM TIẾNG CHÀM	TỪ TIẾNG VIỆT TƯƠNG ĐƯƠNG
akok	óc, đầu. Xanưng pachah akok = nghĩ nát óc.
amek	mẹ
atak kan/ kanư	khấn
athah tung	thỏa bụng, hài lòng
atoh ru	hát ru
atuk	tục, lóng
bai	tế
Băng dih/ndih daok	ăn nằm
bek	vẻ, dấu hiệu
bôh	thấy, chộ (phương ngữ Bắc Trung Bộ)
bơk	bẻ, uốn
căn	cân (cái cân, việc cân)
chabôi	môi
chađip	díp, khép
chang dău	y chang nhau, như nhau
channău	ngón
chao chik	keo kiệt, hà tiện
chăp	chấp
chăt	thật
chaua	chửi bới
cheh	chế ra, nặn ra
chiăk	cắt
chiên	tiền
chioi	giỏi
chiơng	thành, trưởng thành
choh	thọt, què
chôi	thôi, đừng
chok	khóc lóc
chơk	nói dóc
chroh	xối, xả
chuăk	cợt, giễu
chuk	luồn, chui
chum	hôn, thơm
chum	chụm, góp
dak	giơ lên
dăn	rặn
day	đầy, lắm
dơik	hỡi
đôk	đòi
eh	ẻ, ỉa. Chroh = ỉa chảy, ỉa rót
eh rôi	nốt ruồi
êu	kêu, gọi
hăk	hệt
hakê	kệ, kể chi
hakun	hun khói
halăk	người lạ
hanoh	giận, hận
hao	hao, tốn
harăt	rặt, thuần
harơh	ghê, rợn
hatah	tỏ, sáng
hatuc	tấm tức
hiêp	hiếp
hok	hóc
huik	húp, hớp
huit	huýt sáo
ia khik	khí, tinh dịch
iop	tóp, teo
ita	ta, tôi
kachôi ka	đợi đã
kahề	hề, hài
kalàik	lại, tiếp
kalek	thọc lét
kami/ita	ta, tôi
kamlo	câm
kăn	khó, căng
kanhik	nhợt, tái
kanik	chật
kaơk	chưng cất
kapak	bước đi, đi bộ
kapơ	thờ ơ, bơ
kati	ty
kău	tau, tao
kăuk	tộc
kek	cắn
khăm	hăm
khăn ao	khăn áo
khăt	hẳn
khô	khổ
khơh	khéo
khom	gù
kiet	sít sao, kiết
kinòng	nóng, giận
kiràk	xê ra
klon	trôn
klu	dái
koc	gốc. Lihik kok mất gốc
kơh	gợi
kok	bà cố
kok kalok	c.ặc, quy đầu
kuah	cạo
lakău	cầu, xin
lang kan	khấn
leh	trảy hội
lek	lọt, sa, rơi
liah	liếm
likuk	cuối, hậu
lok	lóc, lột
mbaok/bok	mặt
mih	mà (tr)
mưhu	muốn, thèm
muk	bà
mưluk	lú lẫn
mưngah	giả
mưnưk	sinh nở
mưta/mâta	mắt
mưxăc	hỗn, xấc
neh	nhi, trẻ nhỏ
ngut	ngủ gật
nha	nhà
nhom	nhóm họp (đg)
oan	oan
ok	ói
ong/aung	ông
ot	la ó
Pabah dalah	miệng lưỡi
Pabah mbeng	miệng ăn.
pachay	chàng
pachoh	so, so sánh
pachoh	chọi
pachup	giúp
padap	đập, chế ngự
pađik	đau, nhức
pah	vả, tát
pak/bak	bốn
pakăp	cặp, sánh
palặk	lặp
panôik	chuyện
paplay chiuk	bán chịu, bán thiếu
paplay đôik	bán đắt hàng
papok	gói, bó
pasai	sai bảo
pasut	xúi, xút
patăm	tẩy  (gần nghĩa tắm)
pathău	tâu
pek	bẹo, véo
plơk	giở
pôik	nói
pôik neh	nài nỉ
pôk	mở
prai	rải
pre	rè, khàn
prêu	réo
prôik	ruột
pui	vui
radăm	đậm, xẫm
rău	rầu
ravơk	rờ, sờ
riăk	ác, hung
riăk	rán, thắng (mỡ)
rineh kateh	trẻ ranh, trẻ nhỏ
rôn	ồn, rộn
ruh	giũ, rủ
rui	rút, thu hồi
ruik	rứt
sak	xấu
siu liu	ỉu xìu
sơh	sướng, khoái
tachay	chỉ, trỏ
Tacho tachek	cháu chắt
tadah	tàn, hư nát
taha	già
tait	yên ổn
tak	tại (vị trí)
tăk	thà
takai	chân
talàh	lưỡi
taluik	(con) út
tăn	táng, chôn
tanăk	nấc, thứ tự
tangi	tai
tangin	tay
tanưk	nấu
tapô	hô
tariêng	siêng
tăuk	tim
thah	thỏa
thăn	thân (d), phận, thân phận
that tiăk	trung thành, thật tình
thău	thấu, hay biết, hiểu biết
thêt	khao
thi	thì, sẽ
thiam	thắm, đẹp
tho	cầm, thó
thok	thọc, giã
thuuk	thưa
tiauk	tống
tơ/dơ	tựa, như. Prong dơ kăuk = rộng như nhau
truh	từ bỏ
trưk	sực, xực
tuah	tìm
tuc	lúc
tuik	tội (d)
tung	bụng
tung	túm, níu
ưng	muốn, ưng
xăk	thể xác
xêh	xinh

 

Sự tương đồng là rất lớn.  

Ngoài ra thì cách tạo từ có nét giống nhau. Ví dụ từ thăn, tương ứng với từ thân, vừa để chỉ thân xác lại vừa để chỉ thân phận.

Nếu không bị giới hạn các khái niệm Việt hay Champa (Chiêm Thành) thì chúng ta có thể nói rằng họ từng là một dân tộc, trong khoảng thời gian rất dài, và người Champa còn lưu giữ rất nhiều từ ngữ cổ của dân tộc. Ngoài ra, một dấu hiệu khá rõ, là phát âm của người Việt ở khu vực Quảng Nam và lân cận nằm ở trung gian giữa tiếng Việt hiện đại và tiếng Champa

Như vậy, rất có thể ngôn ngữ Quảng Nam được phát triển từ ngôn ngữ Champa, cổ hơn ngôn ngữ phía bắc. Ngôn ngữ cổ từ Quảng Nam lan ra phía bắc chứ không phải do phía bắc đưa vào.

Chúng ta thử xem lại câu chuyện Nam tiến của người Việt.

Hai sự kiện lớn liên quan đến câu chuyện khai phá từ vùng Quảng Nam trở vào, là cuộc đánh chiếm của Đại Việt vào năm 1471 và sự kiện lập nghiệp của Nguyễn Hoàng, từ năm 1558.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, tháng 3 năm 1471 quận Đại Việt hạ kinh thành Chà Bàn, đặt đơn vị hành chính trên nước Chiêm, sau đó đã cho người Chiêm đầu hàng là Ba Thái làm đồng tri châu Đại Chiêm, Đa Thủy làm thiêm tri châu. Lại cho Đỗ Tử Quy làm đồng tri châu tri Đại Chiêm quân dân sự, Lê Ỷ Đà làm tri châu Cổ Lũy tri quân dân, người Chiêm có ai dám không theo, cho giết rồi tâu sau. Tháng 6, lấy đất Chiêm Thành làm thừa tuyên Quảng Nam và vệ Thăng Hoa, đặt ba ty ở Quảng Nam.

Tháng 9 năm 1472 Lê Thánh Tông sai xét họ tên của người Chiêm, người Man, họ của người Chiêm thì họ mới họ cũ theo đúng quy chế, họ của người Man thì dồn lại làm một, nếu tên nhiều chữ thì chỉ để lại  ba chữ thôi…  

Theo Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm, một đại thần ở Đàng Trong thời Nam Bắc phân tranh, năm 1558 Nguyễn Hoàng chỉ mang theo được 1000 quân, đi bằng đường thủy.

Rõ ràng, không có làn sóng di cư nào cả. Dân chúng ngoài bộ phận chạy theo vua Chiêm về phía nam, còn lại thì thành dân Đại Việt, mang họ theo quy chế do nhà nước Đại Việt ban hành. Dân phía bắc vào nam thì ngôn ngữ hẳn sẽ bị hòa tan vào bản địa, chứ không phải thay thế.

 

Bằng các công cụ lịch sử và địa lý, tôi đã chứng minh được rằng tồn tại một thể chế từng thống nhất toàn bộ lãnh thổ tiền thân của Đại Việt và Champa. Đó là nhà nước Lâm Ấp, theo khối văn minh Ấn Độ, từ cuối thế kỷ 2 đến năm 604. Thực ra thì có thể nói rằng lãnh thổ này còn bao gồm cả phía cực nam của Quảng Tây và Vân Nam cũng như một phần khá lớn ở trên đất ngày nay thuộc Lào. Đó là cơ sở giúp giải thích được việc thống nhất ngôn ngữ ở đồng bằng từ miền Bắc vào miền Trung, như nói ở trên. Ngoài ra còn giúp giải thích được việc hình thành hệ thống âm Hán Việt, mà tôi đã tìm thấy trên 500 từ chịu ảnh hưởng của âm Chàm, chỉ trong ít ngày.

Triều đình Lâm Ấp bị nhà Tùy đánh bật khỏi miền đồng bằng từ Bắc Bộ cho đến bờ bắc sông Cả. Khu vực bị người Hán xâm chiếm và ít nhiều đồng hóa, sau ba thế kỷ thì dành độc lập, rồi trở thành nhà nước Đại Việt. Thượng du phía tây và đất phía nam vẫn theo chế độ Lâm Ấp.

Mặc dù cả hai phía đều có sự thay đổi triều đại và cả quốc hiệu, nhưng về cơ bản thì một nhà nước theo ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa và một nhà nước vẫn giữ ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ.

Cuộc chiến mở rộng của phía Đại Việt bắt đầu từ đầu giai đoạn độc lập. Từ triều đại Đinh, Lê đến đầu triều Lý, năm 1011, Đại Việt mới chinh phục về phía tây đến được đất Cử Long, nay thuộc vùng Cẩm Thủy, cách bờ biển ở Thanh Hóa khoảng 60km. Theo thần phả đền Quả Sơn, hoàng tử Lý Nhật Quang hi sinh trong trận chiến với Chiêm Thành, bị chém ngang cổ nhưng đầu không lìa, đến núi Quả thì ngựa quỵ xuống, năm 1057. Câu chuyện ít nhiều có tính chất huyền thoại, nhưng đền Quả Sơn thì vẫn còn đó, cách bờ biển Nghệ An chưa tới 40km. Đại Việt sử ký toàn thư còn cho biết năm 989 một viên quản giáp của Lê Hoàn là Dương Tiến Lộc đem hai châu Hoan Ái theo Chiêm Thành, vua đuổi bắt được Tiến Lộc, giết người hai châu ấy không biết bao nhiêu mà kể. Có thể nói rằng đất Thanh Nghệ là biên giới, là chiến trường trong nhiều thế kỷ.

Sử của chúng ta chịu sự chi phối bởi ý thức hệ của các triều đình phong kiến Đại Việt, chép về Champa không có sự khách quan, do đó mà xóa đi rất nhiều sự thực về lịch sử và văn hóa dân tộc.

 

Viết thêm:

 

Tôi sẽ vận dụng kết quả đạt được để giải thích một số vấn đề nhỏ, trong bài viết này.

 

1.       Tại sao chế độ Champa bị thất bại trước Đại Việt và bị phần lớn người dân của mình lãng quên.

Một nguyên nhân giải thích cho sự thất bại, là nhà nước Champa vận hành theo tính chất phân quyền, liên minh, lỏng lẻo hơn mô hình tập quyền của Đại Việt, nên không phù hợp trong việc huy động lực lượng trong các cuộc tranh chấp.

Một nguyên nhân giải thích việc họ bị lãng quên nhanh chóng, là do xã hội Champa có tính chất phân hóa đẳng cấp rất rõ rệt, theo kiểu Ấn Độ. Thường dân không có sự gắn kết với tầng lớp cai trị, như là thuộc về một thế giới khác, nên khi chế độ Champa bị đánh bật đi thì dễ dàng bị lãng quên, nhất là trong hoàn cảnh các triều đình Đại Việt rất biết cách vận dụng tư tưởng đồng hóa học được từ người Trung Hoa.

2.       Tại sao dân chúng từ Quảng Nam trở vào không gọi người con đầu là cả mà lại gọi là hai.

Trong tín ngưỡng Champa có các danh hiệu tôn quý là Kadhar hay po Acar. Người phía nam vốn theo tín ngưỡng Champa trong khoảng thời gian rất lâu dài, họ không gọi thằng Cả, con Cả là để tránh tên các vị này.

 

3.       Tại sao ở vùng đồng bằng Bắc Bộ và Thanh  Nghệ lại có tục lệ bốc mả và họ gọi việc này là ‘sang cát’

Người Champa theo tín ngưỡng Bà la môn có tập tục đem phần xương trán người chết sau khi đã hỏa táng vào nghĩa trang của gia tộc. Nghĩa trang thì gọi là kut.

Có thể phía miền Bắc cũng có tập tục hỏa táng dưới thời Champa, nhưng nhà cầm quyền mới thì cấm, vì vậy họ phải chôn tạm khoảng trên 5 năm để thi hài chỉ còn bộ xương, rồi quy tập vào nghĩa trang, gọi là sang cát, có thể do đọc chệch sang cut.