Một ví dụ về công việc đào xới lịch sử

 

Một ví dụ về công việc đào xới lịch sử

Xét một đoạn sử sau đây, về sự kiện quân Đại Việt đánh chiếm Chiêm Thành năm 1471:

“Sau khi Trà Toàn bị bắt, tướng của hắn là Bô Trì Trì chạy đến Phiên Lung, chiếm cứ đất ấy, xưng là chúa Chiêm Thành, Trì Trì lấy được 1 phần 5 đất của nước Chiêm, sai sứ sang xưng thần, nộp cống, được phong làm vương. Vua lại phong vương cho cả Hoa Anh và Nam Bàn gồm 3 nước để dễ ràng buộc.” - “Đại Việt sử ký toàn thư”, bản dịch của Viện Khoa Học Xã Hội Việt Nam.

Chúng ta có thể đặt ra một số câu hỏi:

- Bô Trì Trì hay Trì Trì là tên của một nhân vật, hay Bô là họ, hay từ này mang ý nghĩa nào khác?

- Phiên Lung là nơi nào?

- Hai nước Hoa Anh và Nam Bàn ở đâu?

Trước hết, xin bàn về từ Bô. Chữ Hán trong nguyên bản là 逋 , âm Hán gần như cũng là Bô.

Nếu người dịch để ý đến ngôn ngữ Champa hẳn sẽ hiểu rằng Bô/Pô là từ chỉ vua, chỉ một thủ lĩnh, chứ không phải là họ hay tên riêng. Vậy, sau khi Trà Toàn bị bắt thì Trì Trì trở thành vua (tức là Bô) của người Chiêm Thành.

Trong trường hợp này thì người ta mượn chữ Hán cùng âm để biểu thị một tên nôm mà thôi. Hay nói cách khác là chữ Hán ở đây đóng vai trò chữ Nôm. Người Hán không dùng chữ 逋 theo nghĩa này.

Chữ 逋 với nghĩa là Vua cũng xuất hiện trong truyện Hồng Bàng thị, bộ Lĩnh Nam chích quái: 百姓需要他的时候高呼"逋乎何在？ ( Hễ dân có viêc, lại gọi to: Vua ở đâu rồi?) (theo cách dịch trong Từ điển Hán Nôm https://hvdic.thivien.net/whv/%E9%80%8B). Trong các bản dịch được lưu hành phổ biến thì người ta dịch chữ đó là Bố, mặc dù vậy thì từ Bố trong ngữ cảnh này cần được hiểu là Vua chứ không phải bố đẻ. Có lẽ danh từ Bố thông dụng trong tiếng Việt ngày nay có nguồn gốc từ từ Bô, chỉ một người đàn ông quyền lực. Sự giống nhau giữa âm Việt và Champa này lại là một chứng cứ cho thuyết về mối liên hệ giữa Hùng Vương và Lâm Ấp – Champa mà tôi đã từng thảo luận và sẽ quay lại vào lúc thích hợp.

Về hai từ Phiên Lung

Theo nhận định của giới sử học thì nơi người Cham lập đô mới, chính là vùng Phan Rang ngày nay. Tức là Phan Rang là Phiên Lung. Nhận định đó sẽ thêm sức thuyết phục nếu có thêm chứng minh về mối liên hệ ngữ âm giữa hai từ Phan Rang và Phiên Lung.

Người ta cũng khá nghiêng về nhận định từ Phan Rang vốn xuất phát từ Panduranga, tên gọi của một vương quốc Champa trên cùng địa bàn. Xét trên phương diện đồng âm và tính chất kế thừa tên gọi cũ của Champa, điều khá phổ biến, thì giả thuyết này rất phù hợp.

Vấn đề là từ Phiên Lung thì lại có vẻ lạc nhịp.

Thực ra, chữ Hán trên nguyên tác là 藩 籠, mà theo ghi nhận của từ điển Hán Nôm ngày nay thì chữ 藩 có hai âm là phiên/phan; chữ 籠 có hai âm là lung/lộng. Tức là chỉ việc dịch ra thành Phiên Lung chỉ là ý chủ quan của nhóm dịch thuật.

Ngoài ra thì từ điển Hán Nôm còn ghi nhận hai chữ trên có khá nhiều âm Nôm, tức là rất có khả năng hai chữ Hán này, hoặc một trong hai chữ, đóng vai trò chữ Nôm, biểu thị cho một âm bản địa, chứ không phải chữ Hán.

Chữ 籠 có các âm nôm là lồng, lung, luông, ruồng

Có thể thấy tổ hợp từ Phan + Ruồng có âm gần nhất với cặp từ Panduranga và Phan Rang. Vậy nên dịch 藩 籠 thành Phan Ruồng thì sẽ nhìn thấy sự hợp lý của địa danh này.

Hai nước Hoa Anh và Nam Bàn ở đâu?

Vấn đề này đã được khá nhiều người đề cập đến, nhưng vẫn chưa có tiếng nói thống nhất về vị trí của Hoa Anh.

Một bài tổng hợp có tên là TIỂU QUỐC HOA ANH XƯA - PHÚ YÊN NAY? của tác giả Phan Thanh Bình, có vài ý như sau:

“Đó là một câu hỏi lớn khi tìm hiểu lịch sử Phú Yên thời mở nước. Tiểu quốc Hoa Anh xưa ở đâu? Nhiều nhà nghiên cứu lịch sử đã dày công tìm hiểu và cho đến nay vẫn chưa có lời giải đáp trọn vẹn.” …

”Cũng theo chính sử, sau khi thu phục vùng đất mới năm 1417, Vua Lê Thánh Tôn phong cho tướng Chăm Bô Trì Trì làm Chiêm Thành Vương (vùng Phiên Lung, tức Phan Rang ngày nay). Vua Lê Thánh Tôn lại phong vương cho Hoa Anh Chính sử và phủ biên tạp lục của Lê Quí Đôn ghi rõ Nam Bàn là một nước “ở phía tây núi Thạch Bi, sau này là Thủy Xá, Hỏa Xá (miền Tây Phú Yên và Tây Nguyên ngày nay). Còn tiểu quốc Hoa Anh ở đâu, chính sử không ghi rõ, ngay sử sách triểu Nguyễn cũng không biết vị trí. Các nhà sử học có ý kiến khác nhau về vị trí tiểu quốc Hoa Anh. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu trong công trình địa bạ Phú Yên đặc dấu hỏi: “Chẳng nhà Lê Thánh Tôn còn phong vương Hoa Anh cho một miền đã chiếm lấy, tức là đất Phú Yên?”… Về vị trí nước Hoa Anh, thiết tưởng cần khảo cứu thêm:. Nhà sử học Lê Thành Khôi cho rằng vị trí Hoa Anh ở phía nam núi Đá Bia (Khánh Hòa ngày nay). Nhiều nhà sử học, trong đó có giáo sư tiến sĩ Nguyễn Quốc Lộc (quê ở Phú Yên) chia sẻ quan điểm với nhà sử học Đào Duy Anh qua công trình “Đất nước Việt Nam qua các đời” ( Hà Nội -1964): “Nước Hoa Anh có lẽ là miền Phú Yên. Chúng tôi đoán là vùng đất từ Cù Mông đến Đại Lãnh”. Qua ý kiến của các nhà khoa học, anh chị em nghiên cứu lịch sử địa phương ở quê nhà đã dày công nghiên cứu có thêm lời giải đáp thuyết phục.”

Có thể hiểu rằng Hoa Anh là một vùng đệm giữa vùng đất mà Đại Việt thực sự quản lý, đã vượt quá Đồ Bàn – Quy Nhơn, và lãnh thổ Chiêm Thành của Trì Trì.

Ngày nay, nếu chịu sử dụng công cụ Google Maps để kiểm tra thì chúng ta có thể thấy đất Phú Yên phù hợp với vai trò này, theo đó thì quan điểm của Đào Duy Anh là có cơ sở hơn cả. Từ Phú Yên cũng dễ dàng thông lên phía Tây Nguyên, tức là đất Nam Bàn. Lãnh thổ Chiêm Thành chỉ còn là dải đất hẹp ven biển từ Đèo Cả về phía nam. Tất nhiên thắc mắc mà nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu nêu ra vẫn chưa được giải quyết.

Như đã đề cập về hai trường hợp nêu trên, tôi cho rằng việc phân tích văn bản sử Việt Nam, mà trong trường hợp này là văn bản Đại Việt sử ký toàn thư, cần lưu ý đến nhiều trường hợp văn tự thì là chữ Hán nhưng lại đóng vai trò chữ Nôm. Ở đây xin nêu trường hợp chữ 英 mà trên bản dịch thì là Anh (華 英 được dịch là Hoa Anh).

Chữ 英 có âm nôm là Anh, Yêng. Yêng mới đúng âm người bản địa Phú Yên đọc chữ Yên.

Như vậy thì rất có thể âm Yêng đã là một âm có từ trước, chỉ địa danh bản địa, đó là cơ sở cho tên gọi Phú Yên sau này. Đến đây thì giả thuyết Hoa Anh là Phú Yên có thêm cơ sở.

Xin nói thêm rằng nhờ việc đào xới vấn đề này mà tôi còn tìm thêm được nhiều cơ sở nữa, có lẽ cơ bản giải quyết được câu hỏi về vấn đề Hoa Anh – Phú Yên nói trên. Xin trình bày trong thời gian tới.

Chỉ một đoạn sử mà đã bày ra rất nhiều vấn đề, phải không ạ!